Τι διαχωρίζει τα παιδιά που κατάφεραν να αναπτυχθούν και να ξεπεράσουν μια δύσκολη συνθήκη ζωής από τα παιδιά που συνεχίζουν να βιώνουν τις αρνητικές της συνέπειες; Πώς κάποια άτομα που βίωσαν μεγάλες αντιξοότητες, όπως πόλεμο, φυσικές καταστροφές, σημαντικές απώλειες, φτώχεια, κατάφεραν να εξελιχθούν σε φυσιολογικούς ή και ενδυναμωμένους ενήλικες; Ο όρος ψυχική ανθεκτικότητα χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ικανότητα των ανθρώπων να επανέρχονται και να προσαρμόζονται με επιτυχία, παρά τις αντιξοότητες και τις αγχογόνες καταστάσεις.
Ακούγοντας για την έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας, μπορεί να διερωτηθεί κανείς: Είναι κάτι που κάποιοι από εμάς το έχουν και κάποιοι όχι; Μπορεί ένα παιδί να γεννηθεί με χαρακτηριστικά ψυχικής ανθεκτικότητας και ένα άλλο να μην είναι καθόλου ανθεκτικό; Παρόλο που όταν πρωτοεμφανίστηκε ο όρος, θεωρούταν ότι η ψυχική ανθεκτικότητα αποτελεί ένα χάρισμα ή χαρακτηριστικό λίγων, άτρωτων ανθρώπων, στην πραγματικότητα πρόκειται για μια διεργασία που όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν. Επιπλέον, για να είναι ψυχικά ανθεκτικό ένα άτομο, δε σημαίνει ότι πρέπει να έχει γίνει σκληρό μέσα από τη δύσκολη εμπειρία του, αλλά ευέλικτο, όπως ένα δέντρο που λυγίζει από τον αέρα, αλλά δε σπάει. Ωστόσο, δε θα μάθουμε ποτέ αν κάποιο άτομο είναι ψυχικά ανθεκτικό, αν δε βρεθεί σε κάποια κατάσταση απειλής ή ρίσκου για την ανάπτυξή του. Η ψυχική ανθεκτικότητα αποκτά σάρκα και οστά όταν οι άνθρωποι εκτεθούν σε κάποια δύσκολη συνθήκη ζωής, όπου θα δράσουν κάποιοι προστατευτικοί παράγοντες και θα βοηθήσουν το άτομο να συνεχίσει την ανάπτυξή του, έχοντας πιθανότατα κερδίσει νέες δεξιότητες ζωής.
Άρα, θα έλεγε κανείς, πρέπει να θέτουμε τα παιδιά μας σε αντιξοότητες, ώστε να γίνουν ψυχικά ανθεκτικά; Ευτυχώς δε χρειάζεται κάτι τέτοιο. Εκείνο που είναι σημαντικό, όμως, είναι να προετοιμάζουμε προληπτικά τα παιδιά με ένα καλό οπλοστάσιο σε περίπτωση που στο μέλλον τύχει να εκτεθούν σε κάποια στρεσογόνα κατάσταση. Μάλιστα, αυτό το χτίσιμο των βάσεων για την ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας βρίσκει το καταλληλότερο έδαφος κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής, τότε που διαμορφώνεται το υπόβαθρο για τη μετέπειτα προσαρμογή του παιδιού, σωματικά, γνωστικά, συναισθηματικά και κοινωνικά.
Κι αν αναρωτιέστε ποιος είναι αυτός που μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να αναπτύξουν την ψυχική ανθεκτικότητα, η απάντηση είναι πως το πιο ισχυρό υποστηρικτικό πλαίσιο κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής είναι η οικογένεια. Αργότερα, θα συνδράμουν και άλλα πλαίσια, όπως το σχολείο και οι παρέες συνομηλίκων, αλλά οι γονείς διαδραματίζουν εξέχοντα ρόλο στην προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας. Αυτό μπορούν να το πετύχουν τόσο περιορίζοντας τους παράγοντες κινδύνου στο περιβάλλον του παιδιού, όσο και αυξάνοντας τους παράγοντες προστασίας.
Πώς; Με τους παρακάτω 6 τρόπους:
1. Αναπτύξτε θετικούς συναισθηματικούς δεσμούς με τα παιδιά σας. Τα παιδιά που έχουν βιώσει θετικούς δεσμούς και συναισθηματική ζεστασιά φαίνεται να μην εμπλέκονται σε πολλές επικίνδυνες συμπεριφορές, καθώς αναπτύσσουν αυτοεκτίμηση και δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων.
2. Δημιουργήστε σαφή και ξεκάθαρα όρια. Αυτά παρέχουν ασφάλεια στα παιδιά και τα βοηθούν να γνωρίζουν με ποιον τρόπο να συμπεριφέρονται σε διάφορες συνθήκες. Χρειάζεται να τα εξηγήσετε απλά και ξεκάθαρα και να τηρήσετε κάποιες συνέπειες για τη μη επιθυμητή συμπεριφορά, με σταθερότητα.
3. Διδάξτε στα παιδιά σας κοινωνικές δεξιότητες. Δεξιότητες, όπως αποτελεσματική επικοινωνία, διαχείριση του άγχους, επίλυση συγκρούσεων, επίλυση προβλημάτων ζωής, κ.α. χτίζονται από νωρίς, αλλά χρησιμοποιούνται από τα παιδιά μέχρι πολύ αργότερα, όπως π.χ. σε δύσκολες καταστάσεις κατά την εφηβεία.
4. Εκφράστε υψηλές προσδοκίες από τα παιδιά σας. Με λίγα λόγια, πιστέψτε σε αυτά και δείξτε το. Φυσικά, οι προσδοκίες αυτές δεν πρέπει να είναι παράλογες ή υπερβολικές, αλλά ρεαλιστικές και σύμφωνες με τις επιθυμίες του κάθε παιδιού.
5. Παρέχετε στα παιδιά σας ευκαιρίες για ουσιαστική συμμετοχή. Μπορείτε να εκμεταλλευτείτε ευκαιρίες για επίλυση προβλημάτων, για δημιουργία στόχων, για παροχή βοήθειας σε ανθρώπους που το έχουν ανάγκη.
6. Τέλος, παρέχετε στα παιδιά σας στήριξη και φροντίδα. Αυτή είναι η πιο σημαντική διάσταση και ουσιαστικά περιλαμβάνει την αποδοχή των παιδιών χωρίς όρους και τη λειτουργία του γονέα ως ένα άτομο εμπιστοσύνης.
Διαλεχτή Χατζούδη, MA
Εγγεγραμμένη Σχολική Ψυχολόγος (#298)
* Οι παραπάνω κατευθυντήριες γραμμές είναι ενδεικτικές. Στην περίπτωση που χρειάζεστε περισσότερη καθοδήγηση για το πώς να βοηθήσετε το παιδί σας να αντεπεξέρχεται σε δύσκολες καταστάσεις, απευθυνθείτε σε ένα Σχολικό Ψυχολόγο.
Ενδεικτικές πηγές
Henderson, N., & Milstein, M. (2008). Σχολεία που προάγουν την ψυχική ανθεκτικότητα: Πώς μπορεί να γίνει πραγματικότητα για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς (ελληνική έκδοση, κεφ. 1: Προσδιορίζοντας τον όρο «ψυχική ανθεκτικότητα). Αθήνα: Τυπωθήτω.
Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56, 227–238.
Masten, A. S. (2014). Global perspectives on resilience in children and youth. Child development, 85(1), 6-20.
Masten, A. S., Gewirtz, A. H., & Sapienza, J. K. (2013). Resilience in Development: The Importance of Early Childhood. Encyclopedia on Early Childhood Development.
Peterson, M. S. & Yates, T. M. (2013). Early Childhood Relationships and the Roots of Resilience. Encyclopedia on Early Childhood Development.