Από την ηλικία των 2 ετών, τα παιδιά αρχίζουν να ανακαλύπτουν όλο και πιο περίπλοκες πτυχές του κόσμου των συναισθημάτων. Αναγνωρίζουν πλέον με μεγαλύτερη ευκολία τα βασικά ή πρωτογενή συναισθήματα (χαρά, λύπη, φόβο, θυμό) και ανάμεσα στο 2ο και 3ο έτος αρχίζουν να χρησιμοποιούν τις λέξεις «χαρούμενος, -η», λυπημένος, -η», «θυμωμένος, -η» και «φοβισμένος, -η». Σταδιακά, αρχίζουν να κατανοούν και τα δευτερογενή ή κοινωνικά συναισθήματα (π.χ. ντροπή, ζήλια, αγάπη, περηφάνια, ενοχή), καθώς παράλληλα αναπτύσσεται και η ικανότητα για αυτο-αξιολόγηση με βάση κάποια κοινωνικά κριτήρια (π.χ. κατανοεί ένα παιδί ότι το να σπάσει ένα βάζο δεν είναι αποδεκτό).
Στην ηλικία των 4-5 ετών, τα παιδιά αρχίζουν να κατανοούν τις αιτίες των συναισθημάτων και ότι τα συναισθήματα μπορούν να προκαλούνται και από κάποιες σκέψεις που κάνουμε (π.χ. στεναχωριόμαστε όταν νομίζουμε ότι κάτι δυσάρεστο θα συμβεί). Κατά την ίδια περίοδο, αρχίζουν να αντιλαμβάνονται καλύτερα τα συναισθήματα των άλλων, καθώς και ότι αυτό που κάποιος δείχνει προς τα έξω ότι αισθάνεται δεν ταυτίζεται απαραίτητα με αυτό που πραγματικά αισθάνεται.
Κατά την προσχολική ηλικία, αναμένουμε από τα παιδιά να αποκτούν κάποια επάρκεια σε τρεις βασικούς τομείς συναισθηματικής ανάπτυξης: 1. γνώση των συναισθημάτων, 2. συναισθηματική εκφραστικότητα, και 3. συναισθηματική αυτορρύθμιση. Η γνώση των συναισθημάτων βοηθά τα παιδιά να αναγνωρίζουν όχι μόνο τα δικά τους συναισθήματα, αλλά και αυτά των άλλων (π.χ. συνομηλίκων) και να αντιδρούν σε αυτά με κατάλληλο τρόπο (π.χ. να χαϊδέψουν κάποιον που κλαίει). Η συναισθηματική εκφραστικότητα των ευχάριστων συναισθημάτων, όπως της χαράς, εξυπηρετεί ιδιαίτερα τις κοινωνικές σχέσεις των νεαρών παιδιών, καθώς φαίνονται πιο φιλικά και προσιτά στους συνομηλίκους τους. Τέλος, η συναισθηματική αυτορρύθμιση είναι ίσως το σημαντικότερο επίτευγμα αυτής της ηλικίας στη συναισθηματική ανάπτυξη. Το παιδί μπορεί πλέον πιο αποτελεσματικά να ελέγχει και να ρυθμίζει τις συναισθηματικές του αντιδράσεις, ώστε να πετύχει κάποιους στόχους. Για παράδειγμα, ένα παιδί προσχολικής ηλικίας μπορεί να περιορίσει τη θυμωμένη του αντίδραση μπροστά σε κάποιον ενήλικο, ώστε να μην χάσει κάποιο προνόμιο. Έρευνες έχουν δείξει ότι παιδιά με συναισθηματική επάρκεια στην ηλικία των 3-4 ετών καταφέρνουν να έχουν πιο επιτυχημένη κοινωνική ανάπτυξη (φιλίες με συνομηλίκους, καλές σχέσεις με δασκάλους) τα επόμενα χρόνια της πρώτης παιδικής ηλικίας.
Εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών προσχολικής ηλικίας, και ιδιαίτερα στη ρύθμιση των συναισθημάτων έρχονται να αναλάβουν οι γονείς. Ήδη από τη βρεφική ηλικία οι γονείς βοηθούν τα παιδιά τους να ρυθμίσουν τα συναισθήματά τους, π.χ. παίρνοντάς τα αγκαλιά όταν κλαίνε. Στην προσχολική ηλικία τα παιδιά αρχίζουν να μαθαίνουν να ρυθμίζουν τα ίδια τα συναισθήματά τους. Αυτό το μαθαίνουν από τους γονείς τους, είτε άμεσα (για παράδειγμα όταν εξηγούν οι γονείς στο παιδί πώς να διαχειρίζεται τις εκρήξεις οργής του) είτε έμμεσα, δηλαδή μέσα από την παρατήρηση και τη μίμηση των συναισθηματικών αντιδράσεων των ίδιων των γονιών (ναι, αν φωνάζετε όταν φοβάστε μια αράχνη, μπορεί το ίδιο να μάθει να κάνει και το παιδί σας!).
Ορίστε μερικές ιδέες για το πώς να προάγετε τη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού σας ήδη από την προσχολική ηλικία (2-5 ετών):
· Αποδεχτείτε τα συναισθήματα που βιώνει το παιδί σας και ενθαρρύνετε την έκφρασή τους.
· Διδάξτε στο παιδί τους αποδεκτούς τρόπους με τους οποίους εκφράζουμε τα συναισθήματά μας (π.χ. εξηγήστε ότι δεν είναι κακό να θυμώνουμε, αλλά είναι σημαντικό να το εκφράζουμε μιλώντας και όχι χτυπώντας τους άλλους).
· Μάθετε μαζί το λεξιλόγιο των διαφορετικών συναισθημάτων που μπορεί να βιώσει κανείς, συμπεριλαμβάνοντας τόσο τα ευχάριστα όσο και τα δυσάρεστα συναισθήματα.
· Δείξτε συναισθηματική ζεστασιά και διαθεσιμότητα στην επικοινωνία με τα παιδιά σας.
· Καθώς αποτελείτε τα βασικότερα πρότυπα συμπεριφοράς για τα παιδιά σας (ιδιαίτερα στην προσχολική ηλικία), προσπαθήστε να είστε κι εσείς οι ίδιοι ανοιχτοί στην έκφραση των συναισθημάτων σας, δίνοντας έμφαση στη συχνή έκφραση των θετικών συναισθημάτων (το γέλιο είναι μεταδοτικό!) και στην επίδειξη κατάλληλων τρόπων ρύθμισης των συναισθημάτων.
· Διδάξτε στο παιδί σας αποτελεσματικές στρατηγικές διαχείρισης και ρύθμισης των συναισθημάτων, ιδιαίτερα των δυσάρεστων: για παράδειγμα, δείξτε του πώς μπορεί όταν θυμώνει να μετρά μέχρι το 10 και μετά να αντιδρά, ή πώς μπορεί να εκτονώσει τη θλίψη του με το να αγκαλιάσει ένα φίλο του ή το αρκουδάκι του.
Ενδεικτικές πηγές
Cole, P. M., Dennis, T. Α., Smith-Simon, K. E., & Cohen, L. H. (2009). Preschoolers’ Emotion Regulation Strategy Understanding: Relations with Emotion Socialization and Child Self-regulation. Social Development, 18(2), 324–352.
Denham, S. A., Blair, K. A., Demulder, E., Levitas, J., Sawyer, K., Auerbach-major, S., & Queenan, P. (2003). Preschool Emotional Competence : Pathway to Social Competence? Child Development, 74(1), 238–256.
Morris, A. S., Silk, J. S., Steinberg, L., Myers, S. S., & Robinson, L. R. (2007). The Role of the Family Context in the Development of Emotion Regulation. Social Development, 16(2), 361–388.
Παππά, Β. (2013). Η λογική των συναισθημάτων: Συναισθηματική ανάπτυξη και συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Εκδόσεις Οκτώ.